II LU - Podział polityczny Europy u schyłku XX wieku

Europa, po II wojnie światowej, była miejscem rywalizacji dwóch wielkich bloków: kapitalistycznego – związanego z państwami Europy Zachodniej i socjalistycznego – państw będących w strefie wpływów Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR). Obydwa bloki tworzyły też odrębne organizacje wojskowe. W przypadku państw Zachodu było NATO, które jest obecnie największą tego typu organizacją na świecie. Dla państw Bloku Wschodniego był nieistniejący od lat 90. Układ Warszawski. Pomiędzy nimi istniała silna rywalizacja na tle gospodarczym, politycznym (w tym posiadania swoich wpływów w różnych regionach świata), czy wojskowym (przejawiającej się w wyścigu zbrojeń). Podział Europy w latach 1945-1989 przebiegał wzdłuż tzw. Żelaznej Kurtyny.

Po przemianach zapoczątkowanych w Polsce przez ruch związkowy Solidarność – organizacji, która stała się symbolem przemian demokratycznych w Europie Środkowo-Wschodniej, po upadku w 1989 roku Muru Berlińskiego, który dzielił Berlin na dwie strefy wpływów – sowiecką i aliancką i był symbolem rozbicia dzisiejszych Niemiec na Republikę Federalna Niemiec (RFN) i Niemiecką Republikę Demokratyczną (NRD) nastąpił upadek Związku Radzieckiego. Przemiany polityczne w Europie stały się bardzo dynamiczne. Doszło do podziału istniejących wcześniej krajów. W efekcie liczba państw leżących w Europie w całości lub częściowo przez ostatnie 30 lat zwiększyła się 33 do 47.

 1990

zjednoczenie Niemiec – polegające na połączeniu RFN i NRD i powstaniu jednego państwa – Niemieckiej Republiki Federalnej

 1991 

rozpad ZSRR, w wyniku którego doszło do wydzielenia wielu nowych państw, z których wiele nigdy wcześniej nie istniało na mapie świata:

• Rosja
• kraje bałtyckie: Litwa, Łotwa i Estonia
• Białoruś
• Ukraina
• Mołdawia
• Kazachstan

  1992

rozpad Czechosłowacji, od 1 stycznia 2003 w jej miejsce powstały dwa państwa: Czechy i Słowacja

  1991 - 1992

rozpad Jugosławii. W wyniku krwawych działań zbrojnych doszło do proklamowania niepodległości nowych państw. Powstały:

• Słowenia
• Chorwacja
• Macedonia
• Bośnia i Hercegowina
• Serbia i Czarnogóra - pozostałość po dawnej Jugosławii

    2006

oddzielenie się Czarnogóry od Serbii

W Europie istnieją też obszary, posiadające własne władze i w pełni kontrolujące zajmowane terytorium, jednak nie uznane na arenie międzynarodowej. Tego typu terytoriami są: Kosowo, które ogłosiło niepodległość w 2008 roku jednak, choć uznane przez wiele państw na świecie, w tym Polskę, jest ciągle formalnie częścią Serbii, i Naddniestrze – traktowane jako część Mołdawii – jego władze ogłosiły samodzielność już w 1990 roku.
Oprócz 47 państw na mapie politycznej Europy znajdują się jeszcze obszary mające status terytoriów zależnych (odrębnych terytoriów, które nie są do końca niepodległe i są w pewnym stopniu zależne od jakiegoś państwa) lub autonomicznych (obszary które są częścią państwa, lecz posiadają pewny stopień niezależności od władzy centralnej)

  Terytoria niesamodzielne w Europie

Państwo dominujące	Nazwa terytorium	Status
Wielka Brytania	Gibraltar         Guernsey         Jersey         Wyspa Man	terytorium zależne          podległe Koronie Brytyjskiej          podległe Koronie Brytyjskiej          podległe Koronie Brytyjskiej
Norwegia	Svalbard         Jan Mayen	autonomia                 autonomia
Dania	Wyspy Owcze	autonomia

klasa IIa i IIk - profile glebowe

Mianem pedosfery określana jest powierzchniowa, biologicznie czynna warstwa skorupy ziemskiej(do 2 m głębokości). Zachodzące w niej procesy glebotwórcze – jak np. oglejenie, bielicowanie, brunatnienie, humifikacja, torfienie, murszenie, lateryzacja – prowadzą do przekształcenia skały macierzystej w glebę, która jest powszechnie wykorzystywana przez człowieka do produkcji żywności (rolnictwo). O jakości gleby decyduje przede wszystkim ilość zawartej w niej próchnicy – im jest jej więcej, tym gleba jest bardziej żyzna.

W zależności od rodzaju skały macierzystej, klimatu, roślinności, mikroorganizmów oraz od czynników orograficznych i hydrograficznych powstawać mogą różne typy gleb:

- gleby inicjalne (litosole, regosole, arenosole, leptosole) – charakteryzują się niskim stopniem przeobrażenia skały macierzystej; występują w trudnych warunkach naturalnych (obszary wysokogórskie, polarne, pustynne); praktycznie nie nadają się pod uprawę;  wyjątkiem są rędziny, które powstają na podłożu węglanowym, np. wapiennym, i często bywają urodzajne;



- gleby glejowe (glejosole) – tworzą się na terenach podmokłych (często zamarzających – wieloletnia zmarzlina); są mało urodzajne;
 

- gleby bielicowe (podzole) – powstają w środowisku kwaśnym, głównie na piaskach, w pasie borealnym; występują w podłożu lasów iglastych; na ogół nie są urodzajne;
 

- gleby brunatne (kambisole) – tworzą się przeważnie na glinach, w wilgotnym klimacie strefy umiarkowanej; występują w podłożu lasów liściastych i mieszanych; zaliczają się do gleb urodzajnych;
 

 - gleby płowe (luwisole) – powstają na lessach i glinach w pasie subborealnym, cechują się wymyciem do niższego poziomu minerałów ilastych, co odróżnia je od gleby brunatnych; są też od nich mniej urodzajne;

- czarnoziemy – to bardzo żyzne gleby wytworzone na podłożu lessowym; są charakterystyczne dla obszarów suchych – trawiastych stepów strefy umiarkowanej;

 

 - szare gleby leśne (szaroziemy) – podobne do czarnoziemów, ale występują na obszarach chłodniejszych; zawierają znacznie mniej próchnicy i przez to nie są tak bardzo urodzajne;

- gleby kasztanowe (kasztanoziemy) – tworzą się na podłożu lessowym, w klimacie bardziej gorącym niż czarnoziemy; jako gleby znacznie wysuszone wymagają nawadniania w czasie uprawy;

- gleby cynamonowe (kalcisole) –  powstają ze skał węglanowych i są typowe dla regionu śródziemnomorskiego; na ogół urodzajne;

- buroziemy i gleby szarobure (gipsosole) – występują na obszarach półpustynnych w pasie subborealnym i subtropikalnym; cechują się dużym zasoleniem, co znacznie obniża ich żyzność.

- żółtoziemy i czerwonoziemy (akrisole, nitozole) – tworzą się w wilgotnym klimacie zwrotnikowym (monsunowym) i równikowym; mają charkterystyczną rdzawą barwę (na skutek silnego wymywania krzemionki w glebie pozostają głównie związki żelaza); są urodzajne;
 

- lateryty (plintosole) – występują w pasie tropikalnym, na obszarach objętych porą suchą i deszczową; wielokrotne nawilżanie i wysuszanie prowadzi do powstania twardej pokrywy laterytowej; raczej mało urodzajne.
 

Występowanie w/w typów gleb (z wyjątkiem gleb inicjalnych górskich) związane jest ze strefami klimatycznymi. Oprócz tego istnieją też gleby astrefowe, które tworzą się niezależnie od szerokości geograficznej:

- mady (fluwisole) – zbudowane z osadów naniesionych przez wodę; najczęściej występują w dolinach rzek, poza tym u wybrzeży mórz i jezior; przeważnie są bardzo urodzajne;

- gleby bagienne (histosle) – tworzą się w wilgotnych zagłębieniach terenu; w zależności od środowiska mogą to być gleby torfowe, mułowe, murszowe i in.; na ogół są żyzne, choć niekiedy bywają zbytnio zawilgocone; do gleb pobagiennych zaliczają się czarne ziemie – są one znacznie osuszone i dzięki temu bardziej wartościowe;

- gleby słone (sołońce, sołonczaki) – występują głównie w klimatach suchych, w sąsiedztwie solnisk; ze względu na duże zasolenie, rzadko są wykorzystywane do celów rolniczych;

- gleby antropogeniczne (industrioziemy, urbisole, hortisole i in.) – przekształcone działalnością człowieka; przeważnie są to gleby zdegradowane przez przemysł (industrioziemy) lub zabudowę miejską (urbisole); trzeba też jednak pamiętać o glebach, na które człowiek wpływa pozytywnie, np. użyźnianych na wiele sposobów glebach ogrodowych (hortisolach).

II a / II k - mapa do zadania : Występowanie bagien w Polsce

Proszę zaznaczyć na mapie występowanie i zasięg bagien w Polsce

Zadanie - klasa II TMEH

TREŚĆ DO ZADAŃ

Podstawowymi czynnikami decydującymi o zróżnicowaniu społeczno - kulturowym ludności świata są język i religia. Wspólnota języka i religii w dużym stopniu rozstrzyga o przynależności do danej grupy etnicznej, oraz jest bardzo istotnym wyróżnikiem tożsamości narodowej. 

Języki świata

Ze względu na olbrzymie zróżnicowanie językowe ludności świata oraz brak pełnych informacji dotyczących występowania poszczególnych języków, ich podobieństw i różnic, nie można jeszcze dokonać pełnej ich klasyfikacji. Językoznawcy na podstawie stwierdzonych podobieństw grupują poszczególne języki w grupy językowe, które z kolei łączy się w rodziny językowe. 

Najbardziej rozpowszechnione rodziny językowe to:

1) Indoeuropejska – jest najbardziej rozpowszechniona przestrzennie, należącymi do niej językami posługuje się ok. 1/3 ludności świata. W jej skład wchodzą następujące grupy językowe: języki germańskie (angielski, niemiecki, holenderski, szwedzki, duński), języki romańskie (francuski, włoski, hiszpański, portugalski, rumuński), języki słowiańskie (polski, czeski, słowacki, rosyjski, ukraiński, bułgarski, serbski, chorwacki), języki bałtyckie (litewski, łotewski), języki celtyckie (irlandzki, szkocki, walijski, bretoński), języki indoirańskie (irański, urdu, hindi) występujące w Iranie, Afganistanie, Pakistanie i północnych Indiach oraz pozostałe (grecki, albański, ormiański);
2) Semito-chamicka – (np. arabski, hebrajski) obejmuje głównie Afrykę Północną i Półwysep Arabski;
3) Kongo-kordofańska – najbardziej rozpowszechniona rodzina języków w środkowej i południowej Afryce, w jej skład wchodzi podrodzina Niger-Kongo grupująca głównie języki bantu;
4) Nilo-saharyjska – jest to hipotetyczna rodzina obejmująca ok. 150 języków rozprzestrzenionych od Czadu poprzez południowy Sudan, Kenię, po północną Tanzanię (np.: język masajski, dinka);
5) Khojsan (języki buszmeńsko-hotentocki) – (głównie język nama) rozpowszechniona głównie w Afryce Pd.-Zach. (Angola, Namibia, Botswana, RPA);
6) Kaukaska – (np. gruziński, czeczeński, inguski) rozpowszechniona głównie wśród ludów zamieszkujących góry Kaukaz;
7) Drawidyjska – (np. tamilski, telugu) rozpowszechniona głównie w południowej części Indii i na Cejlonie;
8) Chińsko-tybetańska – (chiński, tybetański, kareński) rozpowszechniona głównie na terenie wschodnich Chin, Tybetu i Birmy (stan Karen na pd. wsch.); posługuje się nimi ponad 1,3 mld ludzi;
9) Uralska – obejmuje dwie grupy językowe: ugrofińską (np.: fiński, estoński, węgierski, lapoński) i samodyjską rozpowszechnioną głownie w pn.-zach. Syberii;
10) Austryjska – rozpowszechniona głównie w Azji Południowo-Wschodniej na Madagaskarze i wyspach Oceanii. Dzieli się na dwie gałęzie:
• austroazjatycką, rozpowszechnioną głównie na Półwyspie Indochińskim (Wietnam, Kambodża, Tajlandia – główne języki: wietnamski, kmerski),
• austronezyjską, w której wyróżnia się trzy grupy języków: miao-jao (występujące w południowych Chinach, Laosie i Wietnamie), thaj (występujące w Tajlandii, Birmie, Laosie, Wietnamie), indonezyjsko-oceaniczną (występującą w Indonezji, Madagaskarze, Filipinach oraz wyspach Melanezji i Polinezji);
11) Ałtajska – liga językowa obejmująca trzy grupy języków: tureckich, mongolskich i mandżursko-tunguskich rozpowszechnionych od Turcji, przez centralną Azję aż po wschodnią Syberię i Mandżurię (główne języki: turecki, uzbecki, mongolski, buriacki);
12) Języki paleoazjatyckie – jest to sztucznie utworzona grupa niespokrewnionych ze sobą rodzin językowych i języków, którymi posługuje się rdzenna ludność wschodniej Syberii i Dalekiego Wschodu;
13) Języki australijskie i papuaskie – grupa języków rdzennej ludności Australii i Nowej Gwinei;
14) Języki indiańskie – sztucznie utworzona grupa wielu rodzin językowych grupujących języki Indian obu Ameryk. Do tej pory opisano i sklasyfikowano w 150 rodzin językowych ok. 1000 języków indiańskich. Najważniejsze języki współcześnie występujące to: keczua (Peru, Boliwia), ajmara (Boliwia), guarani (Paragwaj, Brazylia, Argentyna).

Istnieją również na świecie trzy ważne języki o nieustalonej przynależności do żadnej rodziny językowej; są to: język japoński, koreański i baskijski.

Biorąc pod uwagę ilość osób posługujących się na co dzień danym językiem, w czołówce znajdują się: chiński (1300 mln), hindi (460 mln), angielski (400 mln), hiszpański (360 mln), arabski (200 mln), bengalski (200 mln), indonezyjski (180 mln), portugalski (176 mln), rosyjski (160 mln).

Religie świata

Kolejnym ważnym czynnikiem różnicującym populację ludzką jest wyznawana religia. 

Głównymi religiami świata są: 

Chrześcijaństwo – będące największą religią monoteistyczną (wiara w jednego boga) świata skupiającą we wszystkich odłamach ok. 2 mld wyznawców. Powstało w I wieku n.e. na terenie Palestyny. Chrześcijaństwo głosi wiarę w jednego Boga w trzech osobach (Bóg Ojciec, Syn Boży i Duch Święty), czyli Trójcę Świętą. Podstawę wiary stanowi Boże Objawienie zawarte w Piśmie Świętym (Biblii), co sprawia, że korzysta ono także z tradycji judaizmu. W historii chrześcijaństwa odnotowano liczne schizmy i herezje, powodujące rozbicie pierwotnie jednolitego kościoła. Najważniejsze odłamy to:
• Katolicyzm ( ponad 1 mld wyznawców ) rozpowszechniony głównie w Europie Południowej i Środkowej oraz Ameryce Łacińskiej;
• Protestantyzm ( ok. 400 mln wyznawców ) – tą nazwą obejmuje się wszystkie kościoły ewangelickie powstałe po zapoczątkowanym w XVI w. ruchu religijnym – reformacji. Protestanci koncentrują się głównie w północno-zachodniej Europie, USA, Kanadzie, Australii, Nowej Zelandii i RPA;
• Prawosławie ( ok. 240 mln wyznawców ) powstało po schizmie w 1054 r. i oddzieleniu się kościoła bizantyjskiego od chrześcijaństwa zachodniego. Wyznawcy prawosławia dominują w Rosji, Ukrainie, Białorusi, Grecji, Bułgarii, Rumunii, Serbii, Macedonii oraz na Bliskim Wschodzie;
• Anglikanizm ( ok. 74 mln wyznawców ), kościół państwowy w Anglii, powstały w XVI w. na podstawie edyktu parlamentu ( Akt Supremacji – 1534 r.) oraz działalności króla Henryka VIII. Działania te doprowadziły do uniezależnienia się od papieża. W anglikanizmie widoczne są teologiczne wpływy reformacji, głównie kalwinizmu.

Islam – druga wielka religia monoteistyczna założona w VII w. przez proroka Mahometa. W roku 622 Mahomet uciekł z Mekki do Medyny (hidżra), obawiając się prześladowań za głoszone poglądy. Datę tę uważa się za początek ery islamskiej i początek kalendarza muzułmańskiego: 1 rok A.H. (anno hidżra). Islam opiera się na wierze w jednego Boga – Allaha, objawiającego się prorokom, z których ostatnim i największym był Mahomet. Świętą księgą islamu jest spisany przez Mahometa Koran, zawierający przekazane mu przez Boga Objawienie. Praktyka życia religijnego muzułmanina opiera się na przestrzeganiu pięciu obowiązków, zwanych filarami wiary:

1. Publiczne wyznanie wiary w jednego Boga (szahada).
2. Obowiązkowa modlitwa pięć razy dziennie (salat).
3. Post w miesiącu ramadan (saum).
4. Płacenie jałmużny (zakat).
5. Pielgrzymka do Mekki, raz w życiu, w miarę możliwości (hadżdż).

Zasady religii i kultury islamskiej ukształtowały się na bazie przepisów zawartych w Koranie oraz Sunnie (tradycji Proroka) obejmującej zbiór opowieści dotyczących jego postępowania oraz wypowiedzi na temat wiary i zachowania się muzułmanów. Na podstawie Koranu i Sunny powstało prawo muzułmańskie – szariat. Wyznawcy islamu dominują głównie w północnej Afryce, na Bliskim Wschodzie, w Azji Centralnej i Południowo-Wschodniej. Islam również nie ustrzegł się podziałów, dwa jego główne odłamy to sunnici ok. 90% wyznawców, i szyici ok. 10% (np. południowy Irak i Iran).

Judaizm – najstarsza religia monoteistyczna, która dała początek chrześcijaństwu i islamowi. Początki jej sięgają Abrahama, który ok. 2000 roku p.n.e. wyruszył z Ur w Mezopotamii do Kanaan. Święta księga judaizmu to Tora (Pięcioksiąg Mojżeszowy, wg tradycji przekazany mu na górze Synaj), będąca najważniejszą częścią Starego Testamentu. Drugą ważną księgą jest Talmud będący rodzajem kodeksu prawnego i religijnego oraz komentarzem do Tory. Judaizm jest religią narodu żydowskiego, liczbę jego wyznawców szacuje się na mniej więcej 18 mln.

Hinduizm – religia politeistyczna rozwinięta w Indiach. Cechuje ją brak jednolitej doktryny religijnej. Spośród licznych początkowo bóstw obecnie najważniejsze są Wisznu i Siwa. Hinduizm zakłada, że trwanie świata opiera się na jego odnawianiu się w kolejno następujących cyklach. Człowiek w swoich kolejnych wcieleniach może stopniowo się doskonalić, aby uwolnić się od złych uczynków i uzyskać zbawienie. Liczba wyznawców sięga 790 mln i skupiają się głównie w Indiach.

Buddyzm – religia powstała w Indiach w V w. p.n.e. skąd rozpowszechniła się na tereny Azji Południowo-Wschodniej i Wschodniej. Jej założyciel to książę Siddartha Gautama, zwany Buddą (Przebudzony, Oświecony, zrezygnował z dostatniego życia i został wędrownym ascetą i mędrcem). Buddyzm jest z założenia systemem ateistycznym, gdyż uznaje, że bogowie nie mają żadnego znaczenia wobec samodzielnej drogi człowieka do doskonalenia się, wyzwolenia z cyklu kolejnych wcieleń ( reinkarnacji ) i osiągnięcia całkowitego spokoju, czyli stanu nirwany ( wygaśnięcia wszelkich pragnień ). Liczbę buddystów szacuje się obecnie na mniej więcej 354 mln.

Konfucjonizm – jest doktryną religijno-filozoficzną i etycznospołeczną głoszoną przez Konfucjusza (551-479 p.n.e.) oraz jego uczniów. Jest religią bez naczelnego boga, zakłada natomiast, że wszystko co się dzieje musi być zgodne z „ładem nieba”, czyli najwyższą zasadą regulującą porządek i harmonię wszystkich zjawisk zachodzących w świecie. Konfucjanizm określa miejsce ludzi w hierarchii społecznej oraz zasady regulujące współżycie ludzi, wychowanie, doskonalenie osobowości i mentalności człowieka. Był on dominującą filozofią w feudalnych Chinach aż do XX w. Obecnie liczbę jego wyznawców szacuje się na mniej więcej 6 mln. Oprócz wymienionych głównych religii duża liczba wyznawców wyznaje także tzw. religie pierwotne. Skupiają się oni głównie w słabo rozwiniętych regionach Afryki, Azji oraz Amazonii czy Nowej Gwinei. Istnieją również religie i ruchy religijne łączące i modyfikujące różne elementy już istniejących religii (np. sikhizm w Indiach, bahaizm w Iranie).

Religia, historia, tradycja, wyznawane wartości, sztuka i nauka, a także coś tak elementarnego jak język - składają się na dorobek materialny i duchowy społeczeństwa - tzw. kulturę

Często nie uświadamiamy sobie, jak głęboko kształtuje nas kultura.

Daje poczucie wspólnoty, wyposaża w wartości, uczy wzorów zachowań i pozwala się porozumieć.

Krąg kulturowy:
Jest to wspólnota posługująca się tym samym systemem wartości (religia oraz tradycja), tym samym (podobnym) językiem, oraz o podobnej historii (przeszłości). Na podstawie tych kryteriów wydzielić można 12 kręgów kulturowych :

- krąg angloamerykański
- krąg europejski
- krąg wschodniosłowiański
- krąg chiński
- krąg indyjski
- krąg islamski
- krąg australijski
- krąg japoński
- krąg latynoamerykański
- krąg pacyficzny
- krąg Afryki Subsaharyjskiej
- krąg Azji Południowo-Wschodniej


a) krąg europejski:

Tworzony jest przez kraje Europy Zachodniej i Środkowej. Mieszka tam 520 milionów ludzi. Poza nielicznymi wyjątkami, narody tego kręgu posługują się językami z rodziny indoeuropejskiej. Narody kręgu europejskiego wyznają chrześcijaństwo, a wartości niesione przez tą religię są powszechnie uznawane, nawet przez deklarujących areligijność. Tożsamość kręgu europejskiego wzmacnia istnienie Unii Europejskiej.

b) krąg wschodniosłowiański:

Obejmuje kraje słowiańskie, leżące na wschód od Polski: Rosję, Ukrainę, oraz Białoruś, a także dwa kraje niesłowiańskie - Gruzję i Armenię. Niektórzy do tego kręgu zaliczają również północną część Kazachstanu i europejskie kraje prawosławne, takie jak Bułgaria, Serbia, część Grecji i Cypru. Więzi buduje wyznawana religia, którą jest prawosławie, a także języki słowiańskie, różniące się od słowiańskich języków kręgu zachodniego alfabetem. Obszar całego kręgu wschodniosłowiańskiego był i nadal jest strefą wpływów politycznych i militarnych Rosji.

c) krąg anglo - amerykański:

Należą doń dwa państwa: USA i Kanada. Kultura tych krajów wywodzi się z kultury europejskiej, o czym świadczy podobieństwo języka - dominuje angielski [będący jednym z dwóch języków urzędowych w Kanadzie - obowiązuję tam również francuski], i religii, którą jest chrześcijaństwo, oraz - w jego obrębie - protestantyzm. Kultura amerykańska stanowi jednak odrębny krąg kulturowy i dziś sama wyznacza trendy rozwoju.

d) krąg Ameryki Łacińskiej  ( latynoamerykański ) :

Obejmuje on wszystkie państwa Ameryki Południowej i Środkowej, wraz z wyspami na Morzu Karaibskim. Język hiszpański jest najpowszechniejszy w Ameryce Łacińskiej, nawet w Argentynie, gdzie większość mieszkańców pochodzi z Włoch. Tylko w Brazylii ludność posługuje się językiem portugalskich. Religią panującą w tym kręgu jest katolicyzm. Nazwa "Ameryka Łacińska" wskazuje na pochodzenie tej kultury od wspólnego, łacińskiego pnia.   Ludność  tego  kręgu kulturowego  pochodzi  z Ameryki  [ Indianie ],   Europy [ konkwistadorzy i imigranci ], Afryki [ niewolnicy ], a także z Azji.

e) krąg islamski:

Do tego kręgu należą państwa arabskie Afryki i Azji, oraz kraje tureckojęzyczne Bliskiego Wschodu. Spoiwem tego kręgu jest religia muzułmańska, oraz język arabski, którym została napisana święta księga islamu - Koran. Krąg ten bardzo dynamicznie rozwija się, a religia muzułmańska zdobywa coraz więcej zwolenników. Struktury polityczne, reguły życia społecznego, prawodawstwo są ściśle regulowane przepisami religijnymi.

f) krąg Afryki Subsaharyjskiej:

Stanowi zwarty obszar leżący na południe od Sahary, potocznie zwany "Czarną Afryką". Jest jednak bardzo zróżnicowany, zarówno etnicznie jak i religijnie. Pod względem liczebności dominują wyznawcy tradycyjnych wierzeń plemiennych potem wyznawcy islamu, a następnie chrześcijaństwa, oraz religii afrochrześcijańskich.

g) krąg chiński:

Obejmuje teren Chin. Jest najbardziej licznym spośród wszystkich kręgów. Ludność porozumiewa się za pomocą języków należących do rodziny chińsko-tybetańskiej. System wartości cywilizacji chińskiej opiera się na konfucjanizmie [ doktrynie filozoficznej ustanowionej przez Konfucjusza, głoszącej między innymi szacunek dla tradycji, posłuszeństwo wobec władzy, konieczność przestrzegania norm współżycia społecznego ]. Cywilizacja chińska w rozwoju technologicznym wyprzedzała cywilizację europejską. Jednak przyjęcie przez Państwo Środka polityki izolacjonizmu, oraz późniejsze rządy partii komunistycznej, spowodowały zastój, a nawet regres cywilizacyjny.

h) krąg japoński:

Jest to najmniejszy z wszystkich kręgów - obejmuje Japonię, oraz dwa państwa Koreańskie. Narodową religią Japonii jest szintoizm, ale wielu Japończyków i Koreańczyków wyznaje buddyzm. Cechą charakterystyczną dla mieszkańców tego kręgu jest silne poczucie tożsamości narodowej. Wyznają oni również wartości takie jak honor, odwaga, oraz pracowitość.

i) krąg indyjski:
Obejmuje on Indie, Nepal, Sri Lankę, Bhutan oraz Bangladesz. Religie wyznawane w tym rejonie są bardzo zróżnicowane, od hinduizmu w Indiach, przez buddyzm w Nepalu oraz Sri Lance, do islamu w Bangladeszu.

j) krąg Azji Południowo-Wschodniej:

Należą doń państwa leżące od Myanmaru [dawna Birma] do Filipin na zachodzie, i Indonezji na południu. Łączy je wspólnota terytorium i historii, dzielą różnice językowe i religijne. W Myanmarze i Tajlandii wyznaje się buddyzm, w Indonezji, Malezji i Brunei - islam. Filipiny - będące dawną kolonią hiszpańską - są katolickie.

k) krąg australijski:

Tworzony jest przez Australię i Nową Zelandię, dawniej połączone z koroną brytyjską, co miało ogromny wpływ na kształtowanie się tego kręgu. Oba państwa cały czas prowadzą dosyć otwartą politykę imigracyjną, zatem kultury etniczna i religijna ulegają stałym zmianom.

l) krąg pacyficzny:

Jest to olbrzymi powierzchniowo obszar obejmujący wyspy Oceanu Spokojnego. Do kręgu należą Hawaje, Nowa Gwinea, Mikronezja oraz Polinezja. 

ZADANIA 

Zadanie 1 

Rozpoznaj na podstawie opisów, główne religie świata

Zadanie 2

Przedstaw na mapie świata rozmieszczenie najważniejszych religii świata według dominacji wyznawców danej religii. 

Mapy znajdują się w zakładce :  mapy konturowe - kontynenty

Polska - geologia i surowce mineralne

Mapy konturowe - kontynenty

                                                                                 Europa 

                                                                                  Świat 

                                                                  
                                                                        Świat - klimaty 

                                                                                    Azja

                                                        Azja - polityczna

                                                                         
                                                                                  Afryka

                                                      Afryka - polityczna

                                                      Ameryka Północna

                                           Ameryka Północna - polityczna

                                                                 Ameryka Południowa

                                                     Ameryka Południowa- polityczna

                                                                    Australia i Oceania  

Interpolacja - klasa ITGK

Mapa do ćwiczeń - klasa I TGK

Sposób zaznaczania pkt na mapie i określenia ich współrzędnych 

* szerokość geograficzna ( północ - południe ) - rzutowanie punktów na oś Y i określenie położenia na  podstawie opisanych równoleżników      / np. pkt A  ( 50 stopni i 45 minut szerokości geograficznej północnej N  ) /.

* długość geograficzna ( wschód - zachód ) - rzutowanie punktów na oś X i określenie położenia na podstawie opisanych południków     / np. pkt A  ( 15 stopni , 41 minut i 45 sekund długości geograficznej wschodniej E ) /

* odległości między punktami - ustalenie odległości w cm i podstawienie do skali. Wynik podajemy w km.

      - skala : 1:30 000 ; 1cm na mapie = 30 000 cm w terenie
                   1 cm = 300 m ;  lub 1 cm = 0,3 km
  Jeżeli odległość między pkt A i B wynosi np. 6 cm na mapie, to w terenie = 1,8 km  ( 6cm x 0,3 km )

* azymut - kąt zawarty między północną częścią południka odniesienia, a danym kierunkiem poziomym.  Wartość azymutu liczy się zgodnie z ruchem wskazówek zegara i wyraża w mierze kątowej, najczęściej w stopniach.

Parki Narodowe Świata

EUROPA

1. ABISKO
2. SAREK
3. RONDANE
4. PEAK DISTRICT
5. LAS BAWARSKI
6. WYSOKIE TAURY
7. PIRENEJE ZACHODNIE
8. ABRUZZO
9. OLIMP

AZJA

10. BARGUZIŃSKI
11. CORBETTA
12. SAGARMATHA
13. KANHA
14. GIR
15. KHAU JAI
16. TAMAN NEGARA
17. WILPATTU
18. JÜ SZAN
19. ASO
20. NIKKO
21. SHIRETOKO
22. APO
23. KINABALU
24. LEUSER
25. KOMODO

AUSTRALIA I OCEANIA

26. KAKADU
27. HAMERSLEY
28. ULURU
29. NAMBUNG
30. KOŚCIUSZKO
31. PORT CAMPBELL
32. WIELKA RAFA KORALOWA
33. CRADLE MOUNTAIN – LAKE SAINT CLAIRE
34. EGMONT
35. MOUNT COOK
36. FIORDLAND
37. HAWAII VOLCANOES
38. RAPA NUI

AMERYKA PÓŁNOCNA

39. DENALI
40. KATMAI
41. BIZONA LEŚNEGO
42. JASPER
43. BANFF
44. OLYMPIC
45. YELLOWSTONE
46. GREAT SMOKY MOUNTAINS
47. SEQUOIA
48. WIELKI KANION
49. EVERGLADES
50. TIKAL

AMERYKA POŁUDNIOWA

51. CANAIMA
52. KAIETEUR
53. AMAZONIA
54. COTOPAXI
55. HUASCARAN
56. LAUCA
57. PANTANAL
58. ITATIAIA
59. IGUAZU
60. NAHUEL HUAPI
61. LOS GLACIARES
62. ZIEMI OGNISTEJ
63. GALAPAGOS

AFRYKA

64. KOMOE
65. AUASZ
66. WIRUNGA
67. SERENGETI
68. KAFUE
69. SKELETON COAST ( WYBRZEŻE SZKIELETÓW )
70. NAMIB / NAUKLUFT
71. KRUGERA

AFRYKA

1.  KOMOE –    Parc National del la Comoe ( Wybrzeże Kości Słoniowej )

                           rok założenia – 1968

                           powierzchnia – 11 500 km²

Zajmuje obszar w dorzeczu rzeki Comoe; pokryty drzewiastą sawanną z charakterystycznymi drzewami akacji i gatunkami turzyc i traw ( m.in. trawa słoniowa ). Żyją tu słonie, bawoły hipopotamy, guźce, lamparty, hieny i lwy.

2. AUASZ  –   Awash National Park ( Etiopia )

                        rok założenia – 1966

                        powierzchnia – 756 km²

Zajmuje płaską równinę w dnie Rowu Abisyńskiego, w widłach rzek Auasz i Kesem Wenz; na pn. wznosi się wulkaniczny masyw Mount Fantalle ( 2148 m n.p.m. ).

Bogaty świat zwierząt – szakale, hipopotamy, lwy, pawiany, gazele, zebry, sępy, strusie i bociany.

3. WIRUNGA – Parc National des Virunga ( Zair )

                        rok założenia – 1925

                        powierzchnia – 7800 km² 

Położony na granicy z Ruandą i Ugandą; utworzony pod nazwą Park Narodowy Alberta ;    obejmuje wysokogórskie masywy gór Wirunga i Ruwenzori, równinę Ruindi – Rutshuru wraz z Jeziorem Edwarda, oraz dolinę rzeki Semliki. Wilgotny las równikowy przechodzi wyżej w sawannę z gajami palmowymi, wyżej lasy górskie graniczące z wiecznymi sniegami i lodowcami.

Zwierzęta : ostoja zagrożonego wyginięciem goryla górskiego, bawoły, słonie, lwy, antylopy i okapi.

4. SERENGETI – Serengeti National Park ( Tanzania )

                              rok założenia – 1951

                             powierzchnia – 14 763 km² 

Zajmuje płaską równinę z pojedynczymi skalistymi wzgórzami w środkowej części równiny Serengeti, na wschód od Jeziora Wiktorii. Dominuje roślinność sawannowa z pojedynczymi drzewami akacji. Wzdłuż rzek lasy galeriowe.

Słynie z sezonowo migrujących wielomilionowych stad kopytnych : antylop, zebr, gazeli Thompsona i Granta, bawołów. Żyją tu żyrafy, słonie, lwy, lamparty, gepardy, szakale i hieny.

Miejsce licznych safari.

5. KAFUE –    Kafue National Park ( Zambia )

                        rok założenia – 1951

                        powierzchnia – 22 400 km2     

                        Obejmuje pagórkowaty płaskowyż ( wys. 957 – 2000 m n.p.m. ).

W północnej części wyst. tereny bagienne ( Bagna Busanga ) ; resztki wilgotnych lasów równikowych przechodzą na pd. W suche lasy podrównikowe ( miombo i mopane ) oraz trawiaste       sawanny.

Zwierzęta : lwy, bawoły, słonie, antylopa gnu, w pobliżu rzek – krokodyle i hipopotamy.

6. SKELETON COAST ( WYBRZEŻE SZKIELETÓW ) – ( Namibia )

                                        rok założenia – 1971

                                        powierzchnia – 16 390 km² 

 

Zajmuje płaską, żwirową, nadmorską równinę z pojedynczymi wydmami w północnej części pustyni Namib.

Roślinność pustynna ( trawy, porosty, sukulenty ) ; w dolinach rzek okresowych – suche drzewiaste zarośla mopane ; liczne endemity – np. welwiczia, oraz sukulenty, tzw. „żywe kamienie”.

Zwierzęta : złotokrety, słonie, żyrafy, zebry, lwy. Na wybrzeżu występują kolonie uchatek.

7. NAMIB/NAUKLUFT – ( Namibia )

                                             rok założenia – 1979

                                             powierzchnia – 49 768 km² 

Utworzony z połączenia parków Namib i Naukluft; zajmuje nadmorską równinę, stanowiącą część pustyni Namib, z wydmami tworzącymi piaszczyste grzędy osiągające dł. ok. 50 km.

Roślinność pustyna – porosty i sukulenty ( aloesy i starce ). Stanowisko słynnej welwiczii.

Fauna : zebry górskie, antylopy, hieny, lamparty, strusie, czaple i flamingi.

8. KRUGERA – Krufer National Park ( RPA )

                            rok założenia – 1898 ; 1926

                            powierzchnia – 19 485 km² 

Położony w płn. części Wyżyny Transwal ; zajmuje obszar pagórkowatej równiny otoczonej od wschodu pasmem gór Lebombo ; szatę roslinną tworzą głównie formację sawannowe.

Zwierzęta : antylopy, zebry, bawoły, słonie, zyrafy, biały nosorożec, lwy, lamparty i strusie.

9. KILIMANDŻARO – ( Tanzania ) – 900 km² . Obejmuje najwyższe partie masywu Kilimandżaro

10. NAIROBI – ( Kenia ) – 117 km² . Położony w pobliżu miasta Nairobi. Naturalne zoo dla stolicy Kenii.

11. NAKURU – ( Kenia ) – 197 km² . 

Zajmuje pagórkowatą równinę wokół słonego jeziora Nakuru. Utworzony w celu ochrony wód jeziora i kolonii ptactwa wodnego ( flamingi, pelikany ).

12. RUWENZORI ( KRÓLOWEJ ELZBIETY ) – ( Tanzania ) – 1977 km² . 

Położony krystaliczny masyw Ruwenzori ( Góry Księżycowej ) z kulminacją Margherity ( 5109 m n.p. m. ). Otacza Jezioro Edwarda.

13. WODOSPADY WIKTORII – ( Zimbabwe ) – 20 km² . 

Obejmuje niewielki odcinek rzeki Zambezi wraz z wodospadem Wiktorii ( wys. 108 – 120 m. ). Rośnie tu gęsty las palmowy z paprociami i pnączami.

                                                                                       

                                                                   AMERYKA PÓŁNOCNA

1. DENALI –  Denali National Park and Preserve – ( USA )

                        rok założenia – 1917

                        powierzchnia – 24 419 20 km²

 

Utworzony jako Park Narodowy Mount McKinley; zajmuje wysoki, pokryty wiecznym śniegiem i lodowcami łańcuch gór Alaska z kulminacjami Mount McKinley ( 6194 m n.p.m. ) i Mount Foraker ( 5300 m. m.p.m. ).

Zwierzęta : niedźwiedzie grizli, wilki , karibu, sowy śniezne.

2. KATMAI – ( USA )

                        rok założenia – 1980

                        powierzchnia – 15 047 km²  

                         Położony u  nasady  Półwyspu Aleuckiego ; zajmuje  tereny  w  płn. części  pasma  Gór       Aleuckich     ( z najwyższym Mount Katmai – 2047 m. n.p.m. ), stromo opadających ku wybrzeżu Oceanu Spokojnego. Znajdują się tu pokryte śniegiem i lodowcami stożki wulkaniczna, głębokie doliny z malowniczymi jeziorami , m.in. Naknek, Brooks i wodospady ( Margot ). 

Zwierzęta : karibu, łosie, wilki niedźwiedzie grizli, pstrągi i łososie w górskich potokach.

3. BIZONA LEŚNEGO – Wood Buffalo National Park – ( Kanada )

                        rok założenia – 1922

                        powierzchnia – 44 807 km²  

Zajmuje tereny płaskiej równiny między jeziorami Athabaska a Wielkim Jeziorem Niewolniczym.. występują tutaj liczne jeziora ( Claire, Buffalo , Mamawi ). Większą część parku pokrywają obszary bagienne.Zwierzęta : bizony leśne, łosie, jelenie wapiti, rysie, niedźwiedzie baribale i grizli.

4. JASPER – ( Kanada )

                        rok założenia – 1907

                        powierzchnia – 10 878 km²

Położony w pn. części Gór Skalistych ; w krajobrazie dominują wysokie szczyty z kulminacją Mount Columbia ( 3747 m n.p.m. ). Dużą część pokrywają wieczne śniegi i lodowce – z największym Columbia      ( 300 km² ).

5. BANFF –  ( Kanada )

                        rok założenia – 1885

                        powierzchnia – 6641 km² 

 

                        Zajmuje najwyższe partie Gór Skalistych – z najwyższym szczytem Mount Forbes ( 3628 m n.p.m. ).

6. OLYMPIC – ( USA )

                        rok założenia – 1938

                        powierzchnia – 3712 km²  

Zajmuje pasmo gór Olympic ( w łańcuchu Gór Nadbrzeżnych ) z pokrytym wiecznym śniegiem i lodowcami masywem Mount Olympus ( 2428 m n.p.m. ) oraz obszar nadbrzeżnej niziny nad Oceanem Spokojnym.

Zwierzęta : owce kanadyjskie, świstaki, niedźwiedzie baribale i pumy , na wybrzeżu foki i uchatki.

7. YELLOWSTONE – ( USA )

                        rok założenia – 1872

                        powierzchnia – 8991 km²  

Zajmuje rozległy wulkaniczny płaskowyż, rozcięty głębokim wąwozem rzeki Yellowstone oraz stoki Gór Absaroka ; występują formy działalności termalnej : gejzery ( słynne : Old Faithful i Castle ), gorące źródła : Mammoth, wulkany błotne i fumarole ; atrakcję stanowią nacieki trawertynowe – Minerva Terrace i Opalescent Pool.

Występują malownicze wodospady (Yellowstone, Gibbon, Mystic ), jeziora i bagna.

Fauna : bizony, antylopy, skunksy, jelenie wapiti, kojoty, lisy, niedźwiedzie baribale i grizli.

8. GREAT SMOKY MOUNTAINS – ( USA )

                        rok założenia – 1934

                        powierzchnia – 2092 km²

 

Zajmuje górski region na pd. Appalachów, z najwyższymi szczytami Cligmans Dome i Mount Guyot ; bogata flora – 130 gatunków drzew i 1300 roślin zielnych; dominują lasy liściaste z bukiem, dębem brzozą i topolą. Fauna : lisy , szopy pracze, oposy , niedźwiedzie baribale , rysie.

9. SEQUOIA – ( USA )

                        rok założenia – 1890

                        powierzchnia – 1631 km²  

Założony dla ochrony lasów wielkich, majestatycznych drzew : sekwoi olbrzymich ( Sequoiadendron giganteum ) i sekwoi wiecznie zielonych ( Sequoia sempervirens ) – porastających zachodnie stoki łańcucha Sierra Nevada i tworzących fantastyczny las ogromnych drzew, tzw. „Las Gigantów” ( Giant Forest ). Do najbardziej znanych należy słynny : “General Sherman” o wysokości 90 metrów I 30 metrów w obwodzie – którego wiek ocenia się na ok. 2200 lat.

Fauna : niedźwiedzie, jelenie, pumy.

10. WIELKI KANION – ( USA )

                        rok założenia – 1919

                        powierzchnia – 4934 km²  

Położony na Wyżynie Kolorado, zajmuje zbudowany z płytowo ułożonych, różnokolorowych skał płaskowyż Kaibab, rozcięty ogromnym kanionem rzeki Kolorado. Kanion rozciąga się na długości 349 km, dochodzi do 29 km szerokości i osiąga głębokość 1750 m.

Formy skalne w postaci tarasów, wąskich półek i wież.

Liczne gatunki płazów i gadów ( np. grzechotniki ) i ptaków.

Ślady bytności Indian prekolumbijskich – skalne domostwa i figurki sprzed 3500 lat.

11. EVERGLADES – ( USA )

                        rok założenia – 1947

                        powierzchnia – 5858 km²  

Zajmuje obszar płaskiej, zabagnionej równiny na południu półwyspu Floryda, nawadnianej przez rzekę Shark ( osiąga 80 km szerokości ), oraz dużą część Zatoki Florydzkiej z licznymi niewielkimi wysepkami. Roślinność bagienna i wodna, gaje palmowe, lasy cypryśnikowe, namorzyny – stanowią ostoję dla wielu gatunków zwierząt : aligatory, krokodyle, żółwie zielone, pelikany, rysie, pumy, szopy pracze i zagrożone wyginięciem manaty.

12. TIKAL – ( Gwatemala )

                        rok założenia – 1957

                        powierzchnia – 754 km²  

Tereny falistej, silnie zabagnionej równiny, ponad którą wznoszą się pojedyncze, niewysokie wzgórza. Roślinność tworzy wilgotny las równikowy z udziałem mahoniu i licznych palm.

Fauna : leniwce, mrówkojady, pancerniki, pumy, jaguary, oceloty, szopy i liczne gatunki małp.

Stanowisko archeologiczne obejmujące ruiny miasta Majów.

13. ARCHES – ( USA ) – Położony na Wyżynie Kolorado ; utworzony w celu ochrony osobliwych form skalnych w kształcie łuków zbudowanych z czerwonego piaskowca. Do najbardziej znanych należą : największy Landscape Arch  ( dł. 89 m ), Double Arch , Delicate Arch i Windowd.

Inne fantastyczne formy : Park Avenue – długi, wysoki masyw o gładkich ścianach, przypominający drapacze chmur, oraz Fiery Furnace – labirynt skalny.

14. BRYCE CANYON – ( USA ) – Wyżyna Kolorado ; wielobarwny, fantastyczny amfiteatr z unikatowymi formami rzeźby w postaci wysokich ścian, iglic, kopuł i grup skalnych , posiadających swoiste nazwy :            Ogród Królowej, Młot Thora, Milczące Miasto, Mur Chiński, Tonący Statek.

15. GLACIER – ( USA ) – Zajmuje wysokogórskie tereny Gór Skalistych z kulminacją Mount Cleveland.

Znajduje się tutaj ponad 40 lodowców np. Jackson, Rainbow i malownicze polodowcowe jeziora.

Osobliwością jest słynna Płacząca Ściana ( Weeping Wall ).

16. ORIZABA – ( Meksyk ) – obejmuje najwyższe partie wulkanicznego masywu Orizaba ( Citlaltepetl ) wznoszącego się na wysokość 5700 m n.p.m.

17. YOSEMITE – ( USA ) – Obejmuje wyższe części łańcucha Sierra Nevada, rozcięte gęstą siecią dolin o charakterze polodowcowym. Do atrakcji należą : wodospady Yosemite i Bridal Veil ; ogromne monolity granitowe : El Capitan, Cathedral Rocks i sekwoja Grizzly Giant ( wiek ok. 2700 lat ).

                                                            AMERYKA POŁUDNIOWA

1. CANAIMA – ( Wenezuela )

                        rok założenia – 1962

                        powierzchnia – 30 000 km²  

Płaskowyż płn. części Wyżyny Gujańskiej, o wysokości 1500 – 2000 m n.p.m. , nad którym wznoszą się wysokie góry stołowe – tepui. Atrakcję Parku stanowi najwyższy na świecie wodospad – Salto Angel ( 972 m ).

2. KAIETEUR – ( Gujana )

                        rok założenia – 1929

                        powierzchnia – 585 km²  

Pn. obrzeże Wyżyny Gujańskiej, wzniesione na wysokości 100 – 150 m n.p.m. otoczonego dolinami rzek : Muremure, Elinku i Potaro.

Wielka atrakcja : wodospad Keaieteur o wys. 225 m , na rzece Potaro.

Zwierzęta : tapiry, leniwce, jaguary , papugi , tukany i kolibry.

3. AMAZONIA – ( Brazylia )

                        rok założenia – 1974

                        powierzchnia – 9940 km²

 Zajmuje tereny wschodniej części Niziny Amazonki, rozcięte gęstą siecią meandrujących rzek. Szatę roślinną tworzą wilgotne lasy równikowe.

Roślinność : kwiaty orchidei, paprocie, epifity.

Zwierzęta : pancerniki, tapiry, małpy, delfiny słodkowodne, papugi i kolibry.

4. COTOPAXI – ( Ekwador )

                        rok założenia – 1975

                        powierzchnia – 334 km²  

Zajmuje masyw czynnego wulkanu Cotopaxi ( 5897 m n.p.m. ) w paśmie Cordillera Real - w Andach Płn.

Występuje tutaj krzewiasta formacja : paramo z pojedynczymi osobnikami espelecji i puya.   

Licznie występują : kondory, orły, kolibry, niedźwiedzie andyjskie, pumy i lisy.

5. HUASCARAN – ( Peru )

                        rok założenia – 1975

                        powierzchnia – 2400 km²  

Obejmuje partie łańcuchów : Cordillera Negra i Cordillera Blanca w Andach Środkowych z kulminacją : Nevado Huascaran ( 6768 m n.p.m. ) oraz głęboko wcięte doliny rzek Maranon i Santa. Siedlisko kondora wielkiego i królewskiego.

6. LAUCA – ( Chile )

                        rok założenia – 1970

                        powierzchnia – 1378 km²  

Położony przy granicy z Boliwią, na zachodnich stokach Kordyliery Zachodniej     ( Andy Środkowe ).

Wysokogórski płaskowyż otoczony stożkami wulkanicznymi przekraczającymi 6000 m n.p.m.

Osady miejscowych Indian Ajmarów.

7. LOS GLACIARES – ( Argentyna )

                        rok założenia – 1937

                        powierzchnia – 4406 km²

Wysokogórski region Kordyliery Patagońskiej z kulminacją : Fitz Roy – 3375 m n.p.m.

Pokryty jest rozległymi polami lodowymi, z których spływają jęzory lodowcowe – największe : Upsala, Moreno.

Zwierzęta : pancerniki, jelenie, szynszyle nutrie, lisy , pumy orły kondory, strusie nandu.

8. PANTANAL – ( Brazylia )

                        rok założenia – 1981

                        powierzchnia – 1350 km²  

                        Silnie zabagnione tereny w pn. części Niziny La Platy w widłach rzek Paragwaj i Cuiaba.

Żyją tutaj zagrożone wyginięciem jelenie bagienne i pampasowe, pancerniki, oceloty, kormorany, strusie nandu, a w rzekach liczne gatunki ryb ( piranie, bystrzyki ) a także kajmany.

9. ITATIAIA – ( Brazylia )

                        rok założenia – 1937

                        powierzchnia – 300 km²

Zajmuje najwyższe partie silnie rozciętego siecią rzek pasma Serra do Itatiaia na Wyżynie Brazylijskiej, z kulminacją Agulhas Negras ( 2787 m n.p.m. ). Ostoja zagrożonej wyginięciem małpy – marmozety lwiej.

10. IGUAZU – ( Argentyna )

                        rok założenia – 1934

                        powierzchnia – 494 km² 

 

Położony jest na pd. Brzegu Iguazu ( Iguacu ) , zajmuje falistą równinę łagodnie wznoszącą się ku wschodowi do wys. 700 m n.p.m. Wielką atrakcję stanowi Wodospad Iguazu ( wys. 80 m ) którego kaskady na terytorium Argentyny osiągają szerokość prawie 2500 m. Znajduje się tutaj ok.. 250 kaskad – wśród nich m.in. : Dwóch Braci, Alvera Nuneza Cabezy de Vaca           ( odkrywcy wodospadów w 1541 r. ) i najwspanialszy : Gardziel Diabła ( Garganta del Diabolo )

11. NAHUEL HUAPI – ( Argentyna )

                        rok założenia – 1934

                        powierzchnia – 3721 km²

Położony jest przy granicy z Chile, na wschodnich stokach Andów z najwyższym szczytem :   Cerro Tronador ( 3554 m n.p.m. ) rozciągających się wokół jeziora Nahuel Huapi.

12. ZIEMI OGNISTEJ – ( Argentyna )

                        rok założenia – 1960

                        powierzchnia – 345 km² 

Położony w pd. części wyspy : Ziemia Ognista; obejmuje najbardziej na pd. wysuniętą część Andów Patagońskich, z malowniczymi jeziorami i fiordami. 

Zwierzęta : wilki, nutrie, jelenie pudu, uchatki , albatrosy i pingwiny.

13. GALAPAGOS – ( Ekwador )

                        rok założenia – 1934

                        powierzchnia – 6937 km²

Położony na Oceanie Spokojnym ponad 1000 km na zachód od wybrzeży Ekwadoru ; obejmuje większą część wulkanicznego archipelagu Galapagos ( Wyspy Żółwie ).

Krajobraz tworzą ostre skały z zastygłymi potokami lawy, skaliste wysepki, jeziora kraterowe i płytkie laguny. Bogata fauna złożona z ogromnej liczby endemitów : żyją tu żółwie słoniowe, uchatki galapagoskie, legwany morskie i lądowe, pingwiny równikowe, albatrosy, fregaty i słynne zięby Darwina.

14. IGUACU – ( Brazylia ) – położony na pn. brzegu rzeki Iguacu ( Iguazu ).

15. PRZYLĄDEK HORN – ( Chile ) – Położony na krańcu kontynentu, na niewielkiej, skalistej wysepce Horn.

                                                                                   

AZJA

1. BARGUZIŃSKI – ( Rosja )

                        rok założenia – 1916

                        powierzchnia – 3784 km²

Zajmuje tereny środkowej części Pasma Barguzińskiego, opadające ostrym urwiskiem ku wschodnim brzegom jeziora Bajkał. Występują tutaj suche bory sosnowe, lasy modrzewiowe. W faunie występują : wiewiórki polatuchy, łosie, jelenie, sarny syberyjskie, sobole.

2. CORBETTA – ( Indie )

                        rok założenia – 1936

                        powierzchnia - 521 km²  

Położony u podnóży łańcucha Himalajów, obejmuje tereny płaskiej i falistej równiny, oraz niewysokie wzgórza otaczające szeroką dolinę rzeki Ramganga. Zwierzęta : tygrysy bengalskie, lamparty, szakale złociste, słonie indyjskie, jelenie aksis

3. SAGARMATHA – ( Nepal )

                        rok założenia – 1976

                        powierzchnia – 1148 km²  

Obejmuje wysokogórski region ( powyżej 2845 m n.p.m. ) w płn-wsch. części kraju z najwyższymi szczytami Mount Everest ( Czomolungma – 8848 m n.p.m. ) i Czo Oju              ( 8201 m n.p.m. ); w krajobrazie dominują wysokie, urwiste szczyty pokryte wiecznymi śniegami i lodowcami, których jęzory spływają w dna głębokich dolin.

Żyją tu niedźwiedzie himalajskie, irbisy, wilki, jaki, pandy małe.

4. KANHA – ( Indie )

                        rok założenia – 1955

                        powierzchnia – 940 km² 

Położony w płn. Części wyżyny Dekan, obejmuje obszar falistej i pagórkowatej równiny otaczającej dolinę Banjar. Wyst. tu niewielkie jeziora ; roślinność tworzą gaje suchych lasów podrównikowych , zarośla bambusowe i trawiaste sawanny. Zwierzęta : tygrysy bengalskie, lamparty, jelenie sambary i mundżaki.

5. GIR – Gir Forest National Park and Sanctuary ( Indie )

                        rok założenia – 1965

                        powierzchnia – 1412 km² 

Zajmuje obszar wzgórz Gir ( najwyższe 649 m n.p.m. ) w środkowej części półwyspu Kathijawar ; suchy las z drzewem tekowym i kolczastymi zaroślami.

Park chroni ostatnie w Azji naturalne stanowisko lwa indyjskiego ( ok. 200 osobników ).

Ponadto żyją tu : niedźwiedzie wargacze, hieny pręgowane, lamparty, jelenie sambary i liczne małpy.

6. KHAU JAI – ( Tajlandia )

                        rok założenia – 1962

                        powierzchnia – 2169 km²

Zajmuje obszar falistego płaskowyżu oraz wysokich ( do 1345 m n.p.m. ) wzniesień stanowiących zachodnią część pasma Dangrek ; liczne potoki, malownicze wodospady  i jaskinie. Wilgotny las równikowy z dominującym sandałowcem. Fauna : tygrysy indochińskie, lamparty, niedźwiedzie malajskie, słonie indyjskie, jeżozwierze i liczne małpy.

7. TAMAN NEGARA - Malezja

                        rok założenia – 1939

                        powierzchnia – 4343 km² 

Zajmuje górzyste tereny w środkowej części półwyspu Malajskiego, z najwyższym szczytem – Tahan ( 2187 m n.p.m. ). Teren silnie rozcięty przez sieć dolin należącą do dorzecza rzek Pahang i Nenggiri. Wilgotny las równikowy obfitujący w liany i epifity.

Zwierzęta : słonie indyjskie, bawoły, jelenie mundżaki, nosorożce sumatrzańskie, i małpy – siamangi, gibbony białorekie, makaki jawajskie.

8. WILPATTU – Sri Lanka

                        rok założenia – 1938

                        powierzchnia – 1121 km²

 

Położony jest w płn-zach. części wyspy Cejlon. Obejmuje płaską, miejscami zwydmioną równinę, między rzekami Aruvi i Kala Oya; znajdują się na niej płytkie, misowate zagłębienia tzw. vilusy, które służą jako wodopoje dla zwierzyny parku. Zwierzęta : niedźwiedzie wargacze, lamparty, jelenie sambary i mundżaki, słonie indyjskie i pawiany, a z ptaków : ibisy i bociany.

9. JÜ SZAN – Tajwan

                        rok założenia – 1985

                        powierzchnia – 1055 km²

 

Zajmuje wysokogórski region w środkowej części Gór Tajwańskich, z kulminacją :                JÜ SZAN ( 3997 m n.p.m. ). Dziki krajobraz tworzą wysokie, urwiste szczyty, z których 30 przekracza wys. 2900 m n.p.m. Park obfituje w gorące źródła.

10. ASO – Japonia

                        rok założenia – 1934

                        powierzchnia – 727 km²

 

Położony w środkowej części wyspy Kiusiu, obejmuje wulkaniczne masywy 

Aso ( 1592 m n.p.m. ), Kuju ( 1788 m n.p.m. ) i Yufu ( 1579 m n.p.m. ).

Wielką atrakcję stanowi kaldera Aso ( obwód 127 km ) w której znajduje się 5 niewielkich stożków. Cały park obfituje w gorące źródła. Występują lasy iglaste i kwieciste łąki wysokogórskie. Żyją tu jelenie japońskie, dziki, niedźwiedzie himalajskie i makaki japońskie.

11. NIKKO – Japonia

                        rok założenia – 1934

                        powierzchnia – 1402 km² 

Zajmuje górski region w środkowej części wyspy Honsiu z kulminacją Shirane                         ( 2577 m n.p.m. ); krajobraz tworzą wysokie stożki wulkaniczne porośnięte w najniższych partiach przez lasy bukowe. Wyst. liczne gorące źródła, solfatary i malownicze kaskady     ( Kegon i Unryu ) na potokach. Atrakcję stanowią zabytkowe świątynie buddyjskie z VIII i IX w.

12. SHIRETOKO – Japonia

                        rok założenia – 1964

                        powierzchnia – 383 km² 

Położony na wyspie Shiretoko, w północnej części wyspy Hokkaido, zajmuje tereny wulkanicznego pasma z kulminacją Rausu ( 1663 m n.p.m. ), stromo opadającego ku wybrzeżom Morza Ochockiego. Atrakcją jest malowniczo położone, otoczone gęstymi lasami Pięć Jezior Shiretoko.

Faunę prezentują : jelenie japońskie, lisy niedźwiedzie brunatne, szczekuszki, a na wybrzeżu uchatki.

13. APO – Mount Apo National Park ( Filipiny )

                        rok założenia – 1936

                        powierzchnia – 728 km²

Zajmuje górzysty, rozcięty siecią głębokich dolin obszar w płd. części wyspy Mindanao,   z najwyższym szczytem Apo ( 2954 m n.p.m. ); liczne wodospady i jeziora, a także formy działalności termalnej – gorące źródła i solfatary. Fauna : jelenie sambary, bawoły arni, lori kukangi, lotokoty i makaki jawajskie, a z ptaków rzadkie małpożery błękitnookie.

14. KINABALU – Malezja

                        rok założenia – 1964

                        powierzchnia – 754 km² 

Obejmuje wielki masyw Mount Kinabalu ( 4101 m n.p.m. ) leżący w Górach Crockera, w płn – wsch. części wyspy Borneo. Piętrowość roślinna – wilgotny las równikowy, wyżej wilgotny las górski z dębami, drzewiastymi paprociami, bambusami i epifitycznymi mchami. Z ponad 300 gatunków ssaków  charakterystyczne są : lamparty, orangutany, gibbony i nosorożce sumatrzańskie.

15. LEUSER – Indonezja

                        rok założenia – 1980

                        powierzchnia – 7927 km² 

Obejmuje górski obszar w płn – zach. części wyspy Sumatra, z najwyższym szczytem Leuser   ( 3381 m n.p.m. ); silnie rozcięty siecią głębokich dolin należących do dorzecza rzeki Alas. Ważna ostoja zagrożonego wyginięciem nosorożca sumatrzańskiego ; żyje tu także 246 gatunków płazów i gadów, 320 gatunków ptaków i 176 ssaków, m.in. tygrysy sumatrzańskie , tapiry malajskie, słonie indyjskie, wydry, langury, makaki i orangutany sumatrzańskie.

16. KOMODO – Komodo Taman Nasional ( Indonezja )

                        rok założenia – 1980

                        powierzchnia – 740 km²

Zajmuje 3 niewielkie wysepki – Komodo, Rinda i Padar, leżące w centralnej części archipelagu Małych Wysp Sundajskich; krajobraz wysp tworzą niewysokie wzgórza porośnięte gajami palmowymi, wysokie klify opadają stromo ku morzu a płaskie i piaszczyste plaże na wyspie Padar zbudowane są z barwnych okruchów koralowców ). Park utworzono dla ochrony żyjącego wyłącznie tu wielkiego warana, zwanego „smokiem z Komodo”; poza tym występują tu bawoły, antylopy, dziki, a z ptaków : nogale, kakadu i jerzyki.

17. UJUNG-KULON – Indonezja ; Położony na zachodnim krańcu wyspy Jawa ; chlubą Parku Ujungkulon są nosorożce jawajskie ( z jednym rogiem ) – najrzadsze z wielkich zwierząt na naszej planecie. Mające ponad 3 metry długości i ważące ponad 2 tony ssaki, trudno wyśledzić ( obecnie żyje ok. 50 osobników ).

18. FUDŻI - HAKONE – IZU  – Japonia ; Park składa się z trzech osobnych części i obejmuje wulkaniczne masywy Fudżi ( 3776 m n.p.m.) i Hakone ( 1438 m n.p.m. ), leżące w płd. części wyspy Honsiu, półwysep Izu, oraz wyspę Oshima. Atrakcję stanowi majestatyczny stożek Fuji.

19. KIRISHIMA – YAKU – Japonia ; Symbolem Parku są cedry japońskie ( sugi ), wykorzystywane niegdyś do budowy domów i świątyń. Dożywają do 3000 lat. Są to drzewa z rodziny sosnowatych o ogromnych 12-centymetrowych szyszkach. Wizytówką Parku są także makaki japońskie – zabawne małpy z czerwonymi pyskami i miękkim futrem, żyjące wysoko w górach.

EUROPA

1. ABISKO –  Szwecja

                        rok założenia – 1909

                        powierzchnia – 77 km² 

Zajmuje górskie tereny w pn. części Gór Skandynawskich, otaczające dolinę rzeki Abiskojakka, która uchodzi do jeziora Torne – Trask; żyją tu m.in. renifery, łosie, jelenie, lemingu, rosomaki, lisy, pieśce, niedźwiedzie brunatne i rysie, a z ptaków : sowy śnieżne i orły przednie; w rzekach : pstrągi.

2. SAREK –    Szwecja

                        rok założenia – 1909

                        powierzchnia – 1970 km²

Położony w pn. części Gór Skandynawskich, obejmuje wysokogórski masyw Sarek Partefjallen, wznoszący się do wysokości : 2089 m n.p.m.

Krajobraz tworzą urwiste szczyty ( 19 z nich przekracza 1800 m n.p.m. ), rozcięte głębokimi dolinami polodowcowymi. Na uwagę zasługują ptaki białozory, orły przednie i sowy śnieżne.

3. RONDANE – Norwegia

                            rok założenia – 1962

                            powierzchnia – 580 km² 

Obejmuje górzyste tereny w pd. części Gór Skandynawskich, z najwyższym szczytem Rondeslottet ( 2183 m n.p.m. ); w rzeźbie dominują formy powstałe w okresie zlodowaceń w plejstocenie – ostre, wysokie szczyty   ( 10 z nich przekracza 2000 m n.p.m. ), moreny i żłoby.

4. PEAK DISTRICT – Wielka Brytania

                        rok założenia – 1951

                        powierzchnia – 1404 km²

Zajmuje tereny niewysokich wzgórz Peak District, w pd. części Gór Pennińskich, z kulminacją : Peak ( 636 m n.p.m. ). Północna część zbudowana jest ze skał piaskowcowych tworzących wysokie płaskowyże np. Kinder Scout – ponad które wznoszą się skałki  - ostańce. W części południowej występują skały wapienne – w których rozwinęły się procesy krasowe ( jaskinie, groty obfitujące w stalaktyty i draperie ).

5. LAS BAWARSKI – Nationalpark Bayerischer Wald ( Niemcy )

                        rok założenia – 1970

                        powierzchnia – 131 km²

Zajmuje górzyste tereny na styku zrębowych pasm Szumawy i Lasu Bawarskiego, z najwyższymi szczytami : Grosser Rachel ( 1453 m n.p.m. ) i Kleiner Rachel   ( 1394 m n.p.m. ), przy granicy z Czechami.

Lasy pokrywają ponad 98% powierzchni Parku ( iglaste z jodłą i mieszane z bukiem, wiązem, klonem, cisem i jesionem ).

6. WYSOKIE TAURY – Austria

                        rok założenia – 1983

                        powierzchnia – 2589 km²

Obejmuje wysokogórskie partie łańcucha Wysokich Taurów ( Alpy Wschodnie ) z kulminacyjnym masywem Grossglockner ( 3797 m n.p.m. ) ; krajobraz tworzą ostre szczyty, głębokie doliny, lodowce                           ( m.in. Pasterze ) oraz malownicze kaskady, z najwyższym w Europie wodospadem Krimml – 381 m.

7. PIRENEJE ZACHODNIE – Francja

                        rok założenia – 1967

                        powierzchnia – 2063 km²

Zajmuje górzysty teren w środkowej części łańcucha Pirenejów, z najwyższym szczytem Pico de Vignemale ( 3303 m n.p.m. ) ; w krajobrazie dominują skaliste szczyty i strome stoki, rozcięte siecią głębokich dolin, niekiedy o charakterze polodowcowych żłobów.

Atrakcję stanowią liczne jeziorka i wodospady.

8. ABRUZZO – Włochy

                        rok założenia – 1923

                        powierzchnia – 439 km² 

Obejmuje górskie pasmo Abruzzów ( Apeniny Środkowe ) z najwyższym szczytem Parku – Monte Petroso ( 2247 m n.p.m. ) ; krajobraz tworzą urwiste szczyty rozdzielone gęstą siecią dolin rzecznych ( jarów i wąwozów ) , z największą doliną rzeki Sangro. Bogactwo świata zwierzęcego – sarny, lisy, wilki, niedźwiedzie brunatne, borsuki, kuny, rysie, żbiki.

9. OLIMP – Grecja

                        rok założenia – 1938

                        powierzchnia – 40 km² 

Zajmuje najwyższe partie majestatycznego masywu Olimp, ( od 730 m n.p.m. do 2917 m n.p.m. ) ; występuję piętrowy układ roślinności; w najwyższych partiach wyst. wieczne śniegi.

Żyją tu kozice, sarny, borsuki, lisy i wilki, orły przednie , kuropatwy skalne i drozdy.

10. PLITWICKIE JEZIORA – Chorwacja 

                        Położony jest w pn. części Gór Dynarskich, pomiędzy masywami Mała Kapela i Pljesevica; utworzony dla ochrony krajobrazu ; atrakcję stanowi  16 jezior Plitwickich, tworzących dwie grupy : Górne ( np. Proscan, Kozjak ) i Dolne ( Novakovica Brod, Milanovac ) – połączonych wodospadami, z których do największych należą :   Plitvicki – 80 m , Sastavci – 30 m i Galovacki Buk – 20 m. Wyst. liczne formy krasowe i jaskinie  np. Grota Mnicha, Błękitna Grota.

  AUSTRALIA  I  OCEANIA

1. KAKADU - Australia

                        rok założenia – 1978

                        powierzchnia – 6072 km² 

Zajmuje tereny płaskiej niziny w dorzeczu rzeki South Aligator ; na wybrzeżu Morza Arafura tworzy rozległe bagna i zalewane przez  pływy estuaria rzek; atrakcję stanowią liczne wodospady z najwyższym Gin Gin – 200 m . Żyją tu krokodyle różańcowe, psy dingo i liczne gatunki kangurów.

2. HAMERSLEY – Australia

                                rok założenia – 1969

                                powierzchnia – 6066 km²

Obejmuje skalisty, silnie rozcięty dolinami rzek płaskowyż w środkowej części wyżyny Hamersley, ponad który wznoszą się wysokie ostańcowe szczyty, z najwyższymi : Mount Mehary ( 1250 m n.p.m ) , Mount Bruce ( 1235 m n.p.m. ) i Mount Vigors ( 1145 m n.p.m. ). Roślinność półpustynna ; w miejscach zasobniejszych w wodę występują gaje eukaliptusowe i zarośla paproci ; fauna : psy dingo, jamraje, kangury rude, liczne gady ( jaszczurki, węże ), oraz papużki faliste i emu.

3.ULURU –     Australia

                        rok założenia – 1958

                        powierzchnia – 1261 km²

Położony w środkowej części kontynentu, na obszarze Rowu Amadeusza, obejmuje płaską równinę, ponad którą wznoszą się dwie „święte” góry Aborygenów – Ayers Rock                  ( uważana za największy monolit skalny ) i grupę 36 skał zwanych Mount Olgas. Półpustynne formacje trawiaste i krzewy. Żyją tu : wombaty, jamraje, walabie, kangury, dingo i liczne gady – jaszczurki agamy i molochy.

4. NAMBUNG – Australia

                        rok założenia – 1967

                        powierzchnia – 183 km² 

Położony na wybrzeżu Oceanu Indyjskiego, utworzony dla ochrony osobliwych form skalnych w kształcie wysokich iglic, zbudowanych z jasnego wapienia. Atrakcję stanowią także obfitujące w stalaktyty jaskinie oraz pokryta wydmami nadbrzeżna plaża, osłonięta od otwartego morza rafą koralową.

5. KOŚCIUSZKO – Australia

                        rok założenia – 1944

                        powierzchnia – 6496 km²

Obejmuje najwyższe partie Alp Australijskich, leżących w pd. części Wielkich Gór Wododziałowych, z kulminacją Mount Kosciusko ( 2230 m n.p.m. ) ; atrakcję stanowi także ok. 60 jaskiń ozdobionych stalaktytami i ciepłe źródła. Występuje tutaj tzw. tussock – formacja trawiasta na wysokości 1700 – 1950 m np.pm.

Żyją tu kangury olbrzymie, górskie, wombaty, kolczatki, dziobaki , emu i liczne papugi.

6. PORT CAMPBELL – Australia

                        rok założenia – 1964

                        powierzchnia – 17 km²

Zajmuje pas nadbrzeżnego płaskowyżu, opadającego wysokim ( ponad 100 m ) klifem ku spienionym przez przybój wodom Oceanu Indyjskiego ; silne falowanie zmienia krajobraz, tworząc malownicze formy skalne w postaci iglic, kopuł, łuków, grot i kipiących zatoczek ( m.in. Most Londyński, Nozdrze Wieloryba, Dwunastu Apostołów ).

7. WIELKA RAFA KORALOWA – Australia

                        rok założenia – 1975

                        powierzchnia – 343 000 km²

Obejmuje największy na świecie kompleks raf koralowych, na który składa się 2900 pojedynczych raf i ponad 500 wysepek na Morzu Koralowym ; park rozciąga się na przestrzeni 2000 km wzdłuż wschodniego wybrzeża Australii, wysuwając się w Morze do 350 km ; wielkie bogactwo zwierząt morskich – koralowce, gąbki, strzykwy, ukwiały, rozgwiazdy, kraby, wielobarwne ryby ; na podwodnych łąkach porośniętych morską trawą żyją diugonie, a na otwartych wodach wieloryby ( humbaki ).

8. CRADLE MOUNTAIN – LAKE SAINT CLAIRE – Australia

                        rok założenia – 1947

                        powierzchnia – 1611 km²

Położony w zach. części wyspy Tasmanii, obejmuje górzyste, silnie rozczłonkowane tereny, z najwyższymi szczytami wyspy – Mount Ossa ( 1617 m n.p.m. ) i Barn Bluff         ( 1559 m n.p.m. ) ; liczne jeziora z najbardziej znanym : Saint Clair ; osobliwością jest góra Cradle w kształcie olbrzymiej kołyski ; roślinność – lasy liściaste z bukiem południowym i eukaliptusem ; fauna : dziobaki, jamraje, kolczatki, diabły tasmańskie, wombaty tasmańskie i liczne gady i węże.

9. EGMONT – Nowa Zelandia

                        rok założenia – 1900

powierzchnia – 335 km²

Zajmuje rozcięty licznymi dolinami rzek wulkaniczny masyw Mount Egmont ( 2518 m n.p.m. ) leżący w zach. części Wyspy Północnej. Do atrakcji należy niewielkie jezioro i malownicze kaskady na strumieniach.

Roślinność : tussock ; bogaty świat ptaków z charakterystycznymi kiwi oraz sowami nowozelandzkimi.

10. MOUNT COOK – Nowa Zelandia

                        rok założenia – 1953

powierzchnia – 699 km²

Zajmuje wysokogórski obszar w środkowej części łańcucha Alp Południowych, z najwyższym szczytem Mount Cook ( 3764 m n.p.m. ) ; atrakcję stanowią liczne lodowce        ( m.in. Tasmana, 29 km ) oraz malownicze jeziora : Pukaki i Tekapo ; pośród 40 gatunków ptaków charakterystyczna jest papuga kea.

11. FIORDLAND – Nowa Zelandia

                        rok założenia – 1904

powierzchnia – 12 570 km² 

Zajmuje dzikie tereny w pd. – zach. części Wyspy Południowej ; w krajobrazie dominują wysokie szczyty górskie z kulminacją 2756 m n.p.m., należącą do pasm : Cameron, Hunter, Franklin, Murchinson i Stuart; atrakcją są głębokie doliny i jeziora polodowcowe np. Te Anau i Manapouri, malownicze wodospady np. Sutherland – 550 m i fiordy ze słynnym : Milford Sound ; wiecznie zielone lasy liściaste z bukiem południowym ; na wybrzeżach żyją delfiny, uchatki, kotiki i pingwiny Victoria ; w głębi lądu : endemiczne nietoperze, papugi kea i rzadkie ptaki – kiwi, takahe, weki i papugi kakapo.

12. HAWAII VOLCANOES – USA

                        rok założenia – 1916

powierzchnia  - 919 km² 

Położony na Oceanie Spokojnym w pd. części wulkanicznej wyspy Hawaii, w archipelagu Hawajów ; obejmuje potężny masyw Mauna Loa ( 4201 m n.p.m. ) i rozległą kalderę wulkanu Kilauea ( 1243 m n.p.m. ) ; krajobraz tworzą czarne skały z zastygłymi potokami lawy ; na wybrzeżu pustynia Kau ; bogata fauna z endemitem – gęś hawajska ( nene ).

13. RAPA NUI – Chile

                        rok założenia – 1935

                        powierzchnia – 66 km²

Położony na Oceanie Spokojnym , 3800 km od zach. wybrzeży Ameryki Pd.,  na niewielkiej skalistej , zbudowanej ze skał wulkanicznych Wyspie Wielkanocnej.

Utworzony w celu ochrony unikalnego krajobrazu wyspy, a także zachowania istniejących śladów starożytnej cywilizacji – ruin domostw z kamienia ( Orongo ) , platform kamiennych    ( ahu ) oraz zagadkowych posągów o wys. do 6 m.

Występują tutaj stożki wygasłych wulkanów : Rano Kao i Rano Raraku.